Өчигдөр 80, өнөөдөр 20
Ийн өгүүлснийг хараад та лав гайхаж байгаа биз ээ. Эрдэс баялгийн салбарыг тойрсон сонирхлын зөрчилдөөн хэт туйлширч, орд газрын эзнээр хэнийг залах вэ гэдэг “хөзрийн тоглоом” үргэлжилж ахуйд үндэсний үйлдвэрлэлийн нэг томоохон салбар мөхлийн ирмэгт хүрээд байна. Тоо дурдаж, өчигдөр, өнөөдрийг харьцуулсны учир нь өмнөх нийгмийн үед Монгол Улсын эдийн засгийн үзүүлэлтийн голыг нугалж байсан оёмол, сүлжмэл эдлэлийн үйлдвэрийн хувь заяаны асуудлыг хөндөх гэсэн хэрэг билээ.
Өчигдөр буюу 2000 он. Тэр цагт манай улс 80 орчим гадаад, дотоодын оёдлын үйлдвэртэй байжээ. Харин өнөөдөр тэдгээрээс ердөө 20-хон нь “амьтай, голтой” төдий л байна. Бусад нь яасан бэ. Дампуурсан, бас эзэд нь “үүдээ түгжчихсэн”.
Нэгэн үе сайхан ирээдүй харагдаж байсан, тус салбарынханд. Дэлхийн худалдааны байгууллагын Оёмол, сүлжмэл эдлэлийн хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсын оёмол, сүлжмэл эдлэлийг АНУ-ын зах зээлд тооны хязгаарлалтгүй тааламжтай нөхцөл дор экспортолж байсан. Оёмол, сүлжмэл эдлэлийн үйлдвэрлэлийнхний хувьд энэ бол эрчимтэй хөгжлийн үе буюу 1999-2004 он. Тухайн үед дэлхийд алдартай брэнд болох ADIDAS, Ann Taylor Inc, Dawson Forte Cashmere Co зэрэг бүтээгдэхүүнийг монгол ажилчид урлаж байсан юм. Гэвч дээрх хэлэлцээрийн хугацаа 2005 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хүчингүй болсноор тус салбарынхны хувьд хонгилын үзүүр дэх гэрэл бараг унтарсан. Америкийн худалдан авагч, захиалагчдын сэтгэл зүй ч тэрхэн зуур өөрчлөгдөж, Вьетнам, Малайзын үйлдвэрлэгчдэд захиалгаа өгч эхлэн засаг захиргаа нь манай улсын тус салбарт хэрэгжүүлж буй бодлогыг харзнах, хүлээзнэх байдалд шилжсэн юм.
Хятад, солонгос голдуу эзэд нь АНУ-тай хийсэн хэлэлцээр хүчингүй болохтой зэрэгцэн үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг бужигналдаж, үйлдвэрээ зориуд дампууруулах нэг нь дампууруулж, нутаг буцах нь буцах үед үндэсний цөөхөн үйлдвэрлэгч “галаа манах”-аар үлдсэн билээ. Тус салбарын өнгөрсөн үеийг эргэн санавал бүхэл бүтэн хоёр том үе шатыг туулжээ. Эхнийх нь гавшгай амжилтын он цаг буюу социализмын үе, дараачийнх нь хөрөнгө оруулагчдын ивээлд хувь заяагаа даатгуулсан жилүүд гэж. Үндэсний статистикийн газраас өчигдөрхөн авсан мэдээгээр, 2005 оны эцэст нэхмэл эдлэлийн салбарт ажиллагсдын нийт тоо 4629 байсан бол өнгөрсөн жилийн сүүлчээр 4799 болж өссөн. Харин хувцас үйлдвэрлэлийн салбарын нийт боловсон хүчин 2005 оны эцэст 11029, 2006 оны сүүлчээр 4908 болтлоо буурсан эмгэнэлт дүр зураг харагдаж байна.
Оёмол, сүлжмэл үйлдвэрлэл эрхлэгчид яагаад амжилт олохгүй байна вэ?
-Үндэсний үйлдвэрлэгчдийн хувьд гуравдагч этгээдийн оролцоогүйгээр бие даан экспорт хийх боломж муу. Нэг ёсондоо худалдан авагчидтай шууд харилцах сүлжээ байхгүйтэй адил.
-Бараг бүх түүхий эдээ гаднаас импортолдог.
-Цахилгаан, дулааны зардал өндөр.
-Далайд гарцгүй орны хувьд тээвэрлэлтийн зардал их.
-Ажилчдын тоо их байдгаас нийгмийн даатгалын шимтгэл их төлдөг, идэвхтэй ажиллах хүчин дутмаг…гэх мэт бэрхшээлүүдийг тэд амсч байна. Иймээс ажиллах эрч нь суларч, сэтгэлээр унаад байгаа. Зөвхөн өнөө, маргаашаа аргацааж үйлдвэрээ дампууруулчихгүй аваад явах сэтгэл л тэднийг торгоож буй талаар оёмол, сүлжмэл эдлэлийн зарим үйлдвэрийн удирдлага зовлонгоо тоочиж сууна.
Манай улс Европын холбооны зах зээлд 2008 он хүртэл 7200 нэр төрлийн барааг гаалийн татвар төлөлгүйгээр нэвтрүүлэх давуу эрхтэй. Гэвч тус салбар сэхэх бус улам уруудах шатандаа орчихоод байгаа. Хөгшин Европын тансаг хэрэглээтнүүдийн хүсэл таашаалд нийцсэн бүтээгдэхүүн тэр бүр үйлдвэрлэж чадахгүй байгаагаа нууцлах сонирхол холбогдох албан тушаалтнууд хийгээд үйлдвэрлэгчдэд байхгүй аж. Чанар, эрүүл ахуйн шаардлагыг дээд зэргээр тавьдаг Герман, Итали зэрэг орны захиалагч, хэрэглэгчид манайхны гараа гарган байж урласан бүтээгдэхүүнийг “Муу байна” хэмээн голж цөөнгүй удаа буцаасан сурагтай. Өмнө нь ч ийм явдал олонтаа тохиолдож байжээ. Тухайлбал, ADIDAS фирмийн хувцсыг яг дуурайлгаж хийгээд АНУ руу экспортлоход даавуу, шошго нь ийм, тийм байна хэмээн голж, үйлдвэрлэгчдэд бөөн шаталт авчирч байсан удаа бий гэнэ.
Одоо бидний анхаарал “Бид 2008 оноос өмнө амжиж экспортын бүтээгдэхүүнээсээ овоо хэдэн “ногоон” хуримтлуулж чадах уу” гэдэгт төвлөрөөд байна. Энэ тухай өгүүлэхээс өмнө дахиад статистик мэдээ дурдъя. Одоогоос хоёр жилийн өмнө нийт 19645 ширхэг сүлжмэл эдлэл экспортолж байсан бол 2006 оны эцэст энэ үзүүлэлт 17468 ширхэг болж буурчээ. Тоон үзүүлэлтүүдийг харьцуулж суухад, манай улс экспортоосоо илүү импортыг дээгүүрт залчихсан гэдэг нь тодорхой харагдаж байв. Импорт 13633 ам.доллар, экспорт 7543 ам.доллар. Тив тивийн улс дундаас Европын холбооны улстай харьцсан манай гадаад худалдаа бидэнд өнгөрсөн оныхоо тайланг “тайлагнаж буй нь” энэ.
Европын холбооны улсуудын босго өндөртэй зах зээлд манай оёмол, сүлжмэл эдлэл хэр тэнцэх вэ гэдгээс илүү тээвэрлэлт, 7200 нэр төрлийн барааны төрөл тун “но”-той санагдаад байгаа юм. Тус салбарын экспортын орлогын гол эх үүсвэр болсон орнууд бол АНУ, Герман, Итали. Монголд мэлхийн сарвуу, луус болон илжиг, сармагчингийн мах үйлдвэрлээд экспортолдоггүй нь тодорхой. Ёстой л гарт барьдаг хадаг, яндар гэдэг шиг “Made in Mongolia” нэрийн дор өнөөх оёмол, сүлжмэл эдлэл тэргүүтнээ өргөн барьдаг. Салбарын бизнес эрхлэгчдийн хэлж байгаагаар бүтээгдэхүүнээ ОХУ-аар дамжуулан гаргачихад болохгүй зүйл байхгүй гэнэ. Гэтэл орос ах нар тэдэнд дамжин өнгөрөх тээвэрлэлтийн зөвшөөрөл өгөхгүй, хясчихна. Тэдэнтэй сайдалцаж, муудалцаж, ёстой бөөн юм болж байж Герман руу гаргадаг гэсэн. Итали руу бүтээгдэхүүн экспортлох. Энэ л хамгийн хүндрэлтэй гэнэ. Өмнөд хөршийн Тяньжин боомтоор дамжин 40 хоног далай тэнгисийг гаталсан хөөрхий монгол бүтээгдэхүүний зарим нь бараг үнэр орох шахан Ром хотын барааг хардаг гэсэн шүү.
Дээр хөндсөн сэдвийнхээ учгийг тайлахаар олон эх сурвалжтай уулзсаны эцэст “Бид 2008 оноос урьтаж Европын холбооны улс руу ахиухан хэмжээний бүтээгдэхүүн экспортолж чадахгүй. Тиймээс ашиг, энэ тэр горьдох хэрэггүй” гэсэн халагламаар хариулттай л үлдлээ. Уг нь Монголын үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим давуу эрх эдлэх боломжтой 7200 нэр төрлийн бараанаас боломжтой гэсэн 72 бүтээгдэхүүнийг сонгон “72 to EU” гэдэг хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн юм билээ. Сэдэв бүрхэг болсны гол учир дотоодын бизнес эрхлэгчдэд байгаа бололтой. Тэд одоогоос нэг, хоёр жилийн өмнө хилийн дээс алхаж, зах зээлийн судалгаа хийгээд ирэхдээ “Европын холбооныхон АНУ-ыг бодвол өндөр үнэ хэлдэг ч тун цөөхнийг худалдаж авдаг юм байна” хэмээн сонирхол нь илт буурсан шинжтэй ирж байжээ.
Гарал үүслийн гэрчилгээ хийгээд хөрөнгө оруулагчдын хүлээлт
“Монголд үйлдвэрлэв” гэсэн шошго бүхий оёмол, сүлжмэл эдлэлийг хэн дуртай нь тив алгасан худалдаалдаггүй. Тэд Гарал үүслийн гэрчилгээ хэмээх онцгой эрхийг өвөртлөн бүтээгдэхүүнээ хил давуулах учиртай. Монголын үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимаас энэхүү гэрчилгээг авсныхаа дараа тус танхим, гаалийн байгууллага хоёрын хяналтан дор экспорт хийх ёстой. Гэвч хяналт алдагджээ. Өнөөдөр манай улсын бүтээгдэхүүний нэрийн хуудас болсон дээрх гэрчилгээг хэн хаана дуурайлган үйлдээд хаа байсан Малайз, Индонез, Хятадын бөглүү мужид гар аргаар үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнүүдэд халхавч хийн баруун руу гаргаж байгааг чи ч, би ч, тэр гааль хяналтынхан ч бүрэн хянаж чаддаггүй аж.Америк болон Монголын гааль, МҮХАҮТ гэсэн гурвын гурван байгууллага нийлж хянаад ч хүчирдэггүй байжээ. Хятадууд гарах сиймхий бүрийг алдалгүй ашиглахыг завдаж, АНУ руу бүтээгдэхүүн экспортлох квотын систем үйлчлэх үеэр хуурамч “монгол” бүтээгдэхүүнийг өч төчнөөнөөр нь хил давуулахыг оролдож байжээ.
Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол бүрмөсөн алга болоод дүрвээд алга болчихсон гэсэн яриа “Үгүй” гэдэг үгээр үргэлжилж байна. Бид Монголд үйлдвэрлэл эрхлээд, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн маань хэзээ хамгийн тааламжтай хэлбэрээр баруун руу гарах вэ гэдгийг өнөөх дүрвэсэн гэгдэх Хятад, Өмнөд Солонгосын хөрөнгө оруулагчид хүлээж байгаа аж. Тэдний хувьд, бидний дотоод эргэлзээ, сохор аз туршилт сонин биш, харин АНУ-тай хийх чөлөөт худалдааны хэлэлцээр, тус улс руу оёмол, сүлжмэл эдлэлийг экспортлоход тааламжтай байх болов уу, үгүй юү гэдэг л чухал. Зарим нэг нь бүтээгдэхүүнээ Сэм авгынд үе үе цөөн цөөнөөр нь “зочлуулж байгаа ч дуулдах юм.
Бид дараа дараачийнхаа дугаарт энэ сэдвийг үргэлжлүүлэн хөндөх болно.
С.Баттулга
http://www.ardiinerkh.mn/-c Бичсэн: designer
|